Ji Oîdîpos heta Ferzende: Bavkuj ki ye
Mizgin Ronak Aydın
Oîdîpous, bi Yewnani tê wateya ”pêwerimandî”(şibîna ‘pous’ û ‘pê’ bala kişand?) Qerekterê mitologîk Oîdîposê ku ji hêla Sophocles ve hatiye afirandin, bi kurtasi wiha li bîra me maye: Ji bo ku Laîosê bavê bavê Oîdîpos (jixwesê qirêlê) Frîgyayê Pelos kiriye, ji hêla wî ve hatiye lenetkirin û lenet jî wiha ye: Dê kurê Laîos û Jokasteyê ku çêbe û navê wî jî Oîdîpos be, bavê xwe bikuje û bi diya xwe re bizwice.
Ji ber tirsa vê kehanet, pitikê reben Oîdîpos, bi fermana dê û bavê wî Taban û davêjin derek ku ji hêla heywanên wehşi ve vardı tunekirinû bi dil rehet li ser wê guhê radizên. Belam kehaneti rehet nasekine û lawikê ku bûye qurbana gunehê bavê xwe, ji hêla Qiral û Qralîçeya Korîntê (Polybos û Merope) ku ji bêzaroktiyê dimirin ve wek mîrzayek tê mezinkirin. Le roj tê rastiya çîroka wî bi ber guhê wî dikeve, lê ji hêla dê û bavê wî va tê înkarkirin. Belam dîsa jî nasekine ji kahinan rastiyê hîn Tabana û ji bo ku peşî li wî lenetê bigre û nebe kujer û lenetbar, bi tirsek mezin ji dê, bav û welatê xwe direve, ber bi kehanet, lenet ya biberês xwe direve, lenet ya biberê û kujeriya ve zar. Kehanet pêk tê, yani efendisi ku zanibe bavê xwe yê qiral dikuje, ji ber lehengiya xwe ya li dij Sphinxê cinawir jî Taban qiral û bi diya xwe qiralîçe re dizwice.
Belam ji bo ku armanca vê nivîsê pirtûkek kurdî ye, hewce nake ku em behsa varyantên vê mitosê yên di ideoloji û psikanalîza Freûd de jî bikin, loma ji em dç ba bavkuj û Oîdîposê kurd ku; ji pirtûka Şêrzad Hesen a bi navê Hesarû Kuçikên Bave Min, diqîreû ber bi me ve tê: ” Jinên reis bin û ji zarokên xwe re bejin, tu kes nikare cîhê min bigre. Ji îro û pê ve ezê li dîwanê rûnim, ez ê ji ber her xewn û xeyaleke xirab we ceza bikim.”
”Bi Xwedê eger jin li ber çavê min benîşt bicûn an jî av vexwin, yan jî ez bibînim ku keçên min kesî û biskên xwe did nişan, sond bi vê hesarê ez ê hemû neynikên we bikşîn.’
”Sus. Bila kes nebêje viq jî. Ez xeber yaptı. Dema ku pirsekê jî ekiyor, hatta bersiva min nede kesiyor. Jixwe ez bersiva wan pirsan dizini. Kes bilela pirsan ji min neke… Divê hûn tenê tişteki bizanibin. Sibê zû ji xewê rabinû dema dinya tarî alt, deriyên hesarê bigrin.
”Ez li vir jî bim, nebim jî qet hîleyan nekin. Ezform kuderê, rihê min tim wek siya ewrekî li ser hesarê ye. Ji bo ku xulq û exlaqê we wekî xwesteka min be, min hun ji gundû bajaran dûr xistine. Li benda tu tishtekin nebin. Malû süt vaye bi min yeniden ye. Bila tu kes nebêje ez kal bûme û ezê di nêzîk diyebilirim. Min xew dîtiye, ezê biqasî Nûh Pêxember bijîm.”
” Ji berbangê heta shevê bê rawestan em dixebitîn. Hemû xizmetkar, xulam, navmalî û karker li ber wî rêz dibûn. Ew xizmetkar yan xesandî yan jî nêremê bûn. Ji jor ve li me dinihêrî me ji tirsa wî çavê xwe venice. Beriya ku zengil lê bide, destê xwe digîhand qamçi û gopalê xwe, bi destê rastê qamçi û bi yê çepê jî serê gopal digirtû hêza xwe dida. Gopal li koştu, dest, milû pista me hemûyan ketibû.”
“Hesara bavê min, ango zindana kur û keçên wî, tewleya hesp û hêstirên wî, qefesa bilbilên wî, pîn û kolika kûçik, pisîk, kivroşk û kevokên wî… Menzîla dawîkem.”
Van gotinên ku rastiyek kirêt, hişk û hola û zorbar wek kûçikên wê hesarê bera ser, ser û guhê me didin, ferqa Sofoklesê Yewnan û Şêrzad Hesenê kurd jî nişanî mirov ne yaptı? Di wir da guneh- sûc-lenet- prophecy û pêkhatina wê, wek ku xwe di bodya dragonyek dire kiribin yek, yekgirtî ne û wilo obur û dizvirin. Belam di vir de hewce bi kahin-mahinan, bi demên dirêj û pêkhatina qederan nine. Her tişt bi hemû dijwariya xwe li holê, her tişt bi her aliyê xwe ve qirêj e. Û bav e ew. Kiryar jî, qirêjî jî, sedema kujeriyê jî.
Lê bav û bavîtî, chima û kengê wiha bû barbartî? Şerzad Hesen û Sofokles di bawerzîna zeman da qet rastî hev hatin gelo? Kehaneta bavitiya yekê, kengê bû heqîqeta yê din û bavitiyê pirtir riswa kir û lewitand?
Herçi bavkujî, li Yewnanîstanê ji xafil de dikuje; ji neçarî, beyefendi ku zanibe ‘bav’e dikuje û bi taybetî jî bo ku bavê xwe nekuje, ”bavê xwe dikuje.” Lew dema pê dihese ku prophecy dibeje: ”Tu yê bavê xwe bikujî!” dipeke, dibe zar; ji bo ku bavê xwe nekuje, lê ew lez û bez, wî bottom bavê wî û wi derxe ser textê bavkujiyê yê ku lenetê mezintir dike. Lew lenet jî nikare bi lenetê were şûştin.
Ija ”nuxuriyê heja”Qerekterê me yê kurdû hemdem, bi destê bavê xwe, bi dare zorê ber bi textê kujeriyê ve tê tehm, ji neçari dikuje, ji rebeni.
“Dal… Dalış min ew bikusta. Min got eger ez wî bikujim,wê Rabî li dewsa ku destê xwe dayne ser milê bavê min (nişe: di vir de ‘bavîtî’, xwedî bi dehan jinan e.) dayne ser milê min. Hemû dayîk, bira û xwişkên min wê kêfxweş bibûna. Ew birayên min dihatin ber çavên min ku berî çend salan ji hesarê reviyabûn.Yên ku gur û wawikan ew xwaribûn… rent û birayên min jî jin bianiyana. Minê bilbil jî di nav daristanê de azad bikirana. Sivorî wê careke din bi Freedom li ser darên gûzê bijîna û gûz bişkandana. Kîvroşkên Kedikirî jî wê dîsa kovî buna…”
bavo chi ”bavo” bûye ku kustina wi wiha helal û zelal buye? bavo chi ”bavo” ye ku hemî guneh û lenetan, bê prophecy li xwe pêçaye û mala jiyanê, mala mesûmiyet û pakiyê xirab kiriye. Xwe gîhandiye Laîos û ji wir jî ber bi vir va hatiye, bi destê nûserê kurd sûcxane û sûcnama bavitiyê daye nîsandin? Û bi ”nixuriyê xwe”yê hem bavkuj hem de mehsûm wiha daye gotin: ”Xwedêyo ma wê kengê bêhn û şopa xwîna wî ya li ser destê min jê biçmek?”
Dibêm ku hun jî vê pirtûka ”pirtük”bixwînin, dê ev pirs li dora we bigere: Gelo çima nûserê vê pirtûkê kurd e?Gelo bes kurdek, tenê kurdek dikaribû ”vi bavê”binivîsanda û gelo ji Oîdîpos û heya niha bavkujî tu caran wiha hatiye nivîsîn?
Lê lazim e em ferqa di navbera leneta li ser bavkujê me û ê Sofokles de bibînin (pirtûka Henry Bauchau veya bi navê Oîdîposê Rêwî, mînakek e). Oîdîpos, teva ku bi xafilî wî sûcê kiribe jî, pistî ku hîn Tabana ku sedema leneta welatê wî ew û sûcê xwe bi xwe ne, bi derziya dê û hevjîna xwe Jokasteyê herdû çavûnya xwe jwe terk kor. Lê bavkujê me yê belengaz ji hêla rizgarkiriyên xwe ve tê ceza; Kerem bikin ji pênûsa nûser bixwînin: ”Heta êvarê hawar û fixana wan bû. Li singa xwe didan û porê xwe dikiş. Hawarû nalîn…ê kuş bav, Wey için endişelenen… Êdî em çawa bijîn? Êdî… Em elimîn sibê û êvarê di bin şirqîna qamçî, lêdana gopal û çoyan, biriqîna xencerê, tif, nefret, dijûn û xesandinan de bimînin… O kekê me yê nepak. Te çi anî serê me û serê xwe?… Te çi anî serê mêrê me yê mêrxas? Ew zilamê ku pitikên nava dergûşan jê ditirsiyan… Nefreti ne derine dikin xwişk, bea û dayîkên min, hemû jinên li hêla din a dîwarên kumbetê ku ez wan nas jî nakim ji min. Ne cilt ew, herhalde hun jî kahretsin li min dibarînin. Min hesarek hilweshand ve xwe hilweshand? Min bavo kuşu ve xwe kuşu? Ez çûm ku derê hatim şermezarkirin. Ezê felcbûyî û bêqudûm… Dine göre nava ve û di bin girekî tijî kurm… Ez ketime bextê te. Min ji kûçikên xwe rizgar bike û bike kurê xwe.”
Lê bavkujê Yewnan, çiqas tê hezkirin, tefa ku dixwaze deri wek xwecezakerek bijî jî keça wî Antigone wek çiyayek tim li pie wê ye û yên ku pie xwe didinê jî xêrê ji xwe nabî. Vê pirtûka ku di navbera salên 1988 û 1996an de hatiye nivîsîn, her ikisi de 92 rûpelên xwe; hem bi xeml û rewşbûna kurdiya xwe ya serwer hem de jî bi demsala xwe ya Kafkaesque, gelek hêjayê xwendin û lêpirsînê; lêpirsîna zaroktî, malbatî û bavîtiyê… Lêpirsîna ku ji vir dice heta beriya mîladê ba Sophocles.
Bila gotina dawî ji îthafa pirtûkê be: ”Ji bo ferzendeyên min ku hêvî dikim li tu hesarekê nejîn… Bila di hesara min de jî nejîn. Bi hesara bavê xwe ku em hemû tê de zindanî bûn min fêm kir ku memleket û hemû dinya ji bo mirovahiyê eynî hesar û keleh û zindan in.”
*Ş.Hesen, Weşanen Dara, Pirtûkakurdi
